Ana SayfaArşivSayı 59-60Spinoza’nın Güncelliği

Spinoza’nın Güncelliği

Spinoza’nın Güncelliği

Başka bir insan, başka bir devlet

 

Engin Abat

Giriş

Bu çalışma, modern politik teorinin kaynakları arasında görülebilecek iki figürden (Thomas Hobbes ve Baruch de Spinoza) hareket ediyor ve bunlar, aralarındaki karşıtlık ve/veya ortaklık üzerinden çağdaş politik bilim incelemeleriyle ilişkileri bakımından değerlendiriliyor. Çalışmamızın ilk bölümünde devlet-merkezli yaklaşımlara ve güvenlik temelli toplum anlayışına karşı Spinoza’nın duygu (affect) kavramı ile pratik felsefesi öne çıkartılarak toplum-merkezli ya da toplumun ilişkisel yönü vurgulanıyor. Bu bölümde toplumsal hareketlerde ve kültürel çalışmalarda duygu ve motivasyonun etkisini vurgulayan incelemeler (Jasper) ile Spinoza düşüncesi arasında bir diyaloğun mümkün olup olmadığı tartışılıyor. İkinci bölümde ise, Hobbes ve Spinoza’nın politikaya ilişkin temel konumları felsefi sistemlerinin bütünlüğü gözetilerek sözleşme kuramı ve insan anlayışları çerçevesinde inceleniyor. Bu bağlamda devletin özerkliğini savunan devlet merkezli yaklaşımlar tartışılıyor ve son olarak Hobbes’un güvenlik temelli toplum anlayışının günümüze yansımaları (neo-liberalizm) üzerinde kısaca duruluyor.

Toplumsal Hareketler

Jasper’ın emotion’ı ya da Spinoza’nın affectus’u

Kültürel ve toplumsal hareketler incelemelerinde irrasyonel öğelere vurgu yapılması, gerçekte siyasal alanın rasyonellikle tanımlanmasından kaynaklanır gibidir. Siyasal alan ise burada çoğunlukla kurumları ve parlamenter yapıları kapsar. Bu durumda, özellikle toplumsal hareketler, mevcut siyasal mücadele alanının (parlamenter alanın) dışına çıkmak, belli bir düzeyde rasyonelliğin de dışına çıkmak olarak düşünülür. 20. yüzyılın başlarında genel kabul gören görüş buydu. Bunun bir ölçüt sorunu olduğu söylenebilir. Öte yandan toplumsal hareketleri inceleyenler arasında da farklı yaklaşımlar vardır. Thilly’nin çalışmaları eylem repertuarı kavramsallaştırılması çerçevesinde gerçekleşir. Thilly’nin analizinin bir diğer yönü ise tarihsel sosyolojik bir perspektiften süreç içerisinde toplumsal hareketlerin nasıl değişim gösterdiği (yavaş, fakat radikal bir değişim) ve nasıl yeni, farklı eylem repertuarları geliştirmiş olduğudur. Bu alana dair başka bir yaklaşım ise rasyonel seçime örnek teşkil edebilecek bir açıklama verir. Olson’ın Kollektif Eylemin Mantığı adlı çalışması, bireylerin toplumsal hareketlere kendi çıkarlarını hesaplayarak katıldıklarını iddia eder. Bu yaklaşımda temel önerme, bireylerin rasyonel varlıklar olarak kabul edilmesidir ve bu da bir çıkarı olmadan toplumsal hareketlere katılabilen aktörlerin varlığını açıklayamamaktadır. Jasper’ın tanımına göre, “Rasyonel seçim geleneği bilinçli motivasyonu mikroekonomiye içkin özelliklerden almaktadır” (Jasper, Motivation and Emotion’da). Kültürel çalışmalardan bu alana dair en önemli katkı; Jellf Goodwin ile James M. Jasper’den gelmiştir (bu ikilinin pek çok ortak çalışmaya imza atmış olduklarını belirtelim). Bu yaklaşım duyguların toplumsal hareketler üzerindeki etkilerini göstermek için, öncelikle sosyal bilim alanına hakim olan psikolojik indirgemeci karşıtı tavrı kırmaya çalışmıştır. Jasper, politik incelemelerin duyguların merkezi etkisini kavradığını, fakat genellikle rasyonel kararlardan bir sapma olarak analizden uzak tuttuklarını vurgular. Bu uzaklaştırmada üç hususun etkisinde söz eder; ilki, psikanalizde doruğa ulaşan, kişilik ya da karakterin ifadesi olarak karakteristik duygusal etkileşim görüşü; ikincisi, Gustave Le Bon tarafından geliştirilen ve 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında evrensel olarak kabul gören kalabalıklar teorisi ve üçüncüsü, modern bilimlerin etkisi altında, duyguların rasyonel, bilinçli düşüncenin parçası olmadığını tekrar öne sürerek evrime ya da biyolojiye bağlayan yaklaşım (Jasper, 2006: 14). Bu alanda uzun bir süre hâkimiyet kuran Le Bon, The Crowd (Kalabalık) isimli eserinde, toplumsal hareketlerde yer alan aktörlerin psikolojilerini ve memnuniyetsizliklerini vurgular ve buradan aktörlerin rasyonel ve uzun süreli eyleyemediklerini söyler.

Jasper, yukarıda değindiğimiz sınıflandırmayı daha geniş (politik ve kültürel incelemelerin kısa bir tarihini verdiği) bir çerçevede Culture, Knowledge, Politics’te genişletilmiş bir biçimde ele alır. Makalenin son bölümünde ise duyguyu, bütün sosyal yaşama nüfuz eden bir öğe olarak tanımlar ve aşk, nefret, umut, saygı gibi duyguların pek çok politik eyleme rehberlik eden karmaşık kültürel inşalar olduğunu ileri sürer. Depresyon, umut ya da sinizm gibi duygu-durumlarının (moods) insanların politikaya katılmalarındaki yeteneklerini ve gönülsüzlüklerini etkilediğini iddia eder (Jasper, 2005: 132). Jasper, Melanie Klein’in sevgi ve nefretin insan varlığının temel kategorisi olduğu inancını Carl Schmitt’in dost ve düşman ayrımına dayalı politik analiziyle uyumlu bir pozisyon içinde görür (Jasper, 2006a: 19). Pek çok çalışmasında duygu tipleri, duygu ve anlamı politik incelemeye dâhil etmeye çalışan Jasper, Platon’dan beri insanı harekete geçirenin tutku (passion) ve akıl arasındaki bir savaş olarak tasarlandığını ve Platon’un tercihinin bu terimlerde bile (tutkular ele avuca gelmez, akıl ise doğrudur, doğruluğu temsil eder) görünür olduğunu ifade eder (Jasper, Motivation and Emotion’da). Kültürel çalışmalarda ve politik-sosyal bilim incelemelerinde sürekli ihmal edilen; fakat insan varlığının temel özelliklerinden biri olan duygu ve duyguya bağlı, duyguya dayanan eylem biçimleri analizin bir öğesi olarak değerlendirilmeye çalışılır. Gerçekten de insan varlığının en temel özelliklerinden birinin akıl lehine bu kadar yok sayılması şaşırtıcıdır. Duygu, Jasper’ın da belirttiği gibi, insan eylemlerini ve kararlarını bozan ya da en iyi ihtimalle, psikanalizin nesnesi olan bilinçdışı olarak incelenmiştir. Halbuki Antik Yunan’dan beri bilinen, insanların etkin ya da rasyonel oldukları kadar tesir altında kalan varlıklar da olduğu gerçeği görmezden gelinmiş veya olumsuzlama olarak kabul görmüştür.

“Aristoteles hatibin dinleyiciler üzerindeki etkilerini gözlemek yoluyla daha 2,400 yıl önce politika ve duygular incelemesini başlattı. İlk önce son yüzyılın rasyonel geleneği ve sonra sosyolojinin yapısal temayülleri yüzünden bu kavrayış gömüldü, gizlendi. Duyguları yeniden düşünmenin bir başlangıcı olarak Aristoteles’i (ve retoriği) aklımıza getireceğiz” (Goodwin&Jasper, 2006b: 611).

Buna göre Jasper refleks, duygusal sadakat, duygu-durumu, ahlaki duygu, karar gibi “rasyonel-olmayan” kavramları inceler (Jasper, Motivation and Emotion). Analizlerinde, ayrıca, pek çok ayrım inşa ederek toplumsal hareketlerde duyguların nasıl işlediğini yakalamaya çalışır.

Jasper’ın girişiminde en ilgi çekici durum çoğu yerde aşk-nefret ya da sevgi-nefret duygularının politik tezahürlerini (Carl Schmitt’teki dost-düşman ayrımının politik birliği kurucu işlevinde olduğu gibi), rasyonel eylemlerin etkililiği kadar duygunun (bazen Affect, bazen Passion ve çoğunlukla Emotion olarak işaret edilen) etkisini belirtmesine rağmen Spinoza’ya atıf yapmamasıdır. Özellikle Aristoteles’e kadar giden ve Platon’u da onun karşıtı olarak okuyan bir perspektifin Spinoza’yı görmezden gelmesi veya görmemesi ilginçtir. Çünkü Spinoza’nın başyapıtı Ethica’nın III. ve IV. kitaplarının başlığı, sırasıyla, Duygulanışların Kökü ve Tabiatı Üzerine ve İnsanın Köleliği veya Duygulanışların Kuvvetleri Üzerine’dir. Terminolojik olarak affect (duygu) Latince, affectus’a; affection (duygulanım ya da duygulanış) affectio’ya karşılık gelir (Deleuze, 2000: 10) ve daha bu noktada bir ayrılık söz konusudur; zira Jasper, emotion terimini kullanır. Jasper’ın çalışmalarını tanıtırken belirttiğimiz gibi, duygu sadece tüm sosyal yaşama nüfuz etmekle kalmaz aynı zamanda politik katılımda da belirleyicidir. Spinoza için de durum tam olarak budur ve ona göre (Jasper bunu aşk-sevgi [love] ve nefret [hate] olarak veriyor) insanlar ya sevinç ya da keder duyguları içinde yaşarlar, bunun dışında bir yaşam durumu yoktur. Yani, Spinoza’da duygular iki temel duyguda ifade edilir: Sevinç ve Keder. Bunu ileride ele alacağız.

Jasper ile Spinoza hususundaki bir diğer nokta; duyguların insan etkinliğini analiz ederken ya tamamen yok sayılması ya da aklın gölgesinde (aklı bozan, tali bir unsur olarak) değerlendirilmesidir. Bu konuda bir ortaklık olduğunu söyleyebiliriz. Jasper politik analizde duygulara bakılmamasını rasyonel ve yapısal eğilimli sosyolojiye bağlıyordu. Bu ifadeyi, insan varlığının akılsal yönünün aşırı soyutlanması olarak veya felsefedeki hakim geleneğin ruhu (aklın kaynağı, alanı) üstün tutarak bedeni (duyguların kaynağı, alanı) aşağılaması biçiminde okursak Jasper’ın Spinoza’daki açık bir temaya hiç değinmemiş olduğunu iddia edebiliriz. Politik İnceleme’de tutkuların yok sayılması ve insanın rasyonel bir varlık olduğu ön-kabulü sorunsallaştırılır. Spinoza kitabının henüz başında buna şiddetle karşı çıkar:

“Filozoflar, içimizde çarpışan duyguları (affection), insanların kendi hatalarıyla içine düştükleri kötülükler olarak düşünürler, işte, bu yüzdendir ki, onları alaya almayı, onlarla ilgili hayıflanmayı, onları kınamayı ya da daha ahlaki görünmek istediklerinde onlardan nefret etmeyi alışkanlık haline getirmişlerdir. Böylece, tanrısal biçimde hareket ettiklerini ve hiçbir yerde varolmayan bir insan doğasına her türden övgüler düzerek ve söylemleriyle gerçekte varolanı kötüleyerek bilgeliğin doruğuna çıktıklarını sanırlar. Onlar insanları aslında oldukları gibi değil, ama kendileri nasıl olmalarını istiyorlarsa öyle tasarlarlar: bunun neticesi olarak, çoğu, bir Etik yerine bir Yergi yazmışlardır…” (Spinoza: 2007, s. 11).

Jasper’ın alana dair temel iddiası da buydu: Farklı sebeplerle de (bunlara kabaca değinmiştik) olsa bugüne değin sosyal bilimciler duyguları oldukları gibi ele almaktan çok onları kendi çerçeveleri içinde incelediler, ya yok saydılar ya da küçümsediler. Fakat toplumsal hareketler açısından ve kültürel analiz açısından değerler, alışkanlıklar, ritüeller kadar duygular da incelenmelidir. Duygunun toplumsal yaşamın her alanına yayıldığını vurgulayan Jasper ile insanın Sevinç ve Keder duyguları temelinde tanımlanabileceğini iddia eden Spinoza, bu ontolojik düzlemdeki çakışma nedeniyle, rasyonel, kurumsal ve devlet-merkezli bir düşünceden çok pratik ve toplumsal bir düşüncede konumlanırlar. Bu tespitimiz özellikle Spinoza için temel önemdedir ve bizi Spinoza düşüncesinin –en başından beri ve sürekli– politik ufkuna taşır. O halde, Jasper’ı da aklımızda tutarak Spinoza’nın duygu-tutku ve bunlar üzerinden geliştirdiği politika anlayışına bakalım. Ama öncelikle devletin özerkliğini kabul eden çağdaş yaklaşımları örneklendirmek suretiyle, Spinozacı projenin (Negri, Deleuze, Balibar gibi) neyi temsil ettiğini daha belirgin kılabiliriz.

Topluma Karşı Devlet ya da Devletin Özerkliği

Bugünkü terimlerle ifade edilirse Spinoza için devlet ve toplum (Marx’ta farklı bir düzeyde olduğu gibi) farklı ontolojilerde düşünülmez. İnsanlar ile devlet arasında bir dolayım (sivil toplum gibi) da söz konusu değildir. Devlet bir kurum olmaktan daha çok bir toplumsallaşma biçimi olarak görülebilir ki, bu da devletin (araçsalcı, kurumsalcı) reddi anlamına gelir. Fakat Skocpol’a göre devlet; devlet-merkezli analizin temeli olarak, “özerk bir yapı, kendine özgü bir mantığı ve çıkarları bulunan bir yapı” ve dolayısıyla “kendisi için bir örgüt”tür (Skocpol, 2004: 64-65). Toplumdan özerk bir devlet, devletin zor kullanımını elinde tutan bir örgüt olması yoluyla inşa edilir. Başka bir ifadeyle, devletin zor kullanma hakkı toplumda bir uylaşımın olmadığını gösterir. Bir bölge ya da halk üzerinde denetim örgütü olarak devlet, uluslararası bir devlet sisteminin kapitalizmden önce var olmasıyla toplumdan özerkliğini tarihsel olarak da göstermektedir. İktidar kavramının merkeziliğinden hareketle devletin özerkliği düşüncesini tarihsel ve mekânsal bir toplum fikriyle ilişkilendiren M. Mann, devletin üç yolla iktidarı temellük ettiğini savunmaktadır. Öncelikle devlet tarihsel bir gerçeklik olarak zorunludur, sonra devlet işlevlerinin çokluğu (askeri, hukuksal, bürokratik, işbölümü gibi) ve son olarak alansal merkezilik. Bu üç unsur devletin toplum karşısındaki özerkliğinin göstergesidir (Mann, 1984: 195-201). Poulantzas’la birlikte Marksist analizde devlet bir araç olarak değil, göreli bir özerklik olarak düşünülmeye başlanmıştır. Buna göre devlet, bir sınıfın çıkarlarının temsilcisi olduğu kadar bu çıkarların veya bir sınıfın istediğini yapabileceği bir aleti/aracı değildir. Bu ekonomizme karşı devletin bir özerkliği olduğu iddiasını Poulantzas daha sonra devleti ve toplumu birbirinden ayırmayan, bir toplumsal ilişki olarak devlet şeklinde tanımlamıştır (Jessop, 2005: 98-99). İlk dönem Poulantzas’la birlikte Skocpol ve Mann’ın devletin özerk olduğu yönündeki değerlendirmelerinin (modern anlamıyla devletin) tarihsel doğum anına, yani Spinoza-Hobbes tartışmasına geçebiliriz.

Ontolojik Bir Model Olarak Bedene Dayalı Bir

Politika ya da Hobbes’a Karşı Spinoza

“Gerçekten, şimdiye kadar kimse Bedenin gücünü tespit edemedi” (Spinoza, 2009: 133).

Spinoza, “Hükümdarlık içinde hükümdarlık” ifadesini şu bağlamda kullanmaktadır: “İnsanın […] kendi eylemleri üzerinde mutlak bir güce sahip olduğuna ve de insanın sadece kendisi tarafından belirlendiğine inanılır” (Spinoza, 2009: 129, vurgu bize aittir), fakat bu doğru değildir. O halde insanı belirleyen şey nedir, insanı nasıl anlarız? Bu soruya dolaysızca duygu (affectus) cevabı verilmektedir ve duygu, “sayesinde bedenin eyleme gücünün arttığı ya da azaldığı, desteklendiği ya da engellendiği beden duygulanımlarını ve aynı zamanda bu duygulanımların fikirleri” olarak tanımlanmaktadır (Spinoza, 2009: 131). Bu tanım duygunun, eyleme gücünde bir artışa veya azalışa neden olacak kadar etkin olduğunu gösterir. Kısaca, sevdiğim bir kişi veya şeyi (dondurma da olabilir) gördüğümde ya da ona temas ettiğimde (bedenin duygulanımı) buna eşlik edecek fikir de sevinçli olacaktır, tersi durumda ise kederli olacağım ve bu benim eyleme gücümü azaltacaktır. Duygu ile eylem doğrudan ilişkiye sokulmuş ve dahası fikirlerim ile duygularım arasında bir paralellik inşa edilmiştir. Bunun anlamı duygu (bedenin eyleme gücünü belirleyen, demek ki son derece maddi olan) ile zihnimin ya da beden ile zihnin tek bir planda değerlendirilmesidir. Fakat bu durum, duygunun fikirlerle veya fikirlerin duygularla karışması demek değildir (Deleuze, 2000: 9-47). Öte yandan, “insanlar zorunlu olarak duygulara tabidir” (Spinoza, 2007: 135) ve herkes her şeyi kendi duygularına göre değerlendireceği için çatışma durumu kaçınılmazdır. Çünkü hem deneyim hem de duygu tekil bir ifadedir, kimse kimsenin adına herhangi bir duyguyu ve deneyimi yaşayamaz. Çatışmanın, varlığı toplumsal düzeni tehdit edeceği için giderilmesi gerekir. Ama Spinoza’da bu çatışma teması giderilmek bir yana olduğu gibi kabul edilir. Bu kabul, insanların akıllarından çok duygularıyla yaşadığı basit gerçeğinin kabulüdür aslında. Bu noktada Spinoza felsefesinin ontolojik, politik ve etik aşamalarında görülen bir kavramı ele almamız gerekiyor ki bu kavram conatus’tur:

“Okurlara, tüm ilkelerimi genel olarak insan doğasının zorunluluğuna, yani insanların kendi varlığını korumak için gösterdiği ve ister bilge ister cahil olsun, herkeste olan evrensel çabaya dayandırdığımı önceden belirteyim. Öyleyse, insanları hangi koşulda düşünürseniz düşünün, ister tutkularıyla, ister akıllarıyla hareket ediyor olsunlar, sonuç hep aynı olacaktır” (Spinoza, 2007: 32).

Daha açık bir biçimde conatus; varlığı sürdürme çabası veya varolmanın sürdürülme çabası olarak tanımlanır ve aklın temeli de tam olarak bu varolma çabasına uygunlukta inşa edilir. “…o [Akıl] herkesin kendi kendisini sevmesini, kendi kendine gerçekten faydalı olan şeyi aramasını, herkesin kendisinde bulunduğu kadar kendi varlığını korumaya çalışmasını ister” (Spinoza, 2009: 212). Burada, aklın ölçütünün upuygunluk olduğu görülmelidir; çünkü, varlığımı sürdürme çabası (conatus) eylem gücünün artmasıyla, bu da uygun karşılaşmalar ile mümkündür (duygunun eyleme gücünün artması ya da azalması olarak tanımlandığını ve sevilen bir şeyle karşılaşıldığında eylem gücünün artacağını vurgulamıştık). Şimdi, Spinoza insanın bir duygu varlığı olarak incelenmesi gerektiğini (yani, passion’ları, tutkuları olan bir varlık), bizim burada aşırı soyutlamacılar diyeceğimiz, teologlara, filozoflara ahlakçılara karşı savunmaktadır. İnsanın bir arzu/iştah varlığı olması ve kişinin ancak kendisi için istediği şeyin “iyi” olarak anlaşılması; çatışmayı zorunlu kılmaktadır, dahası bu çatışmadan kaçmanın yolu asla duyguları veya tutkuları reddetmek değildir. Bu, Hobbes’un yaptığı bir hamledir; insan bu çatışmalı “doğası” yüzünden özü gereği kötüdür ya da bir diğer insanın kurdudur (Hobbes, 2008: 46-55). Fakat Spinoza için kendi varlığında kalma çabası olarak conatus, her varlığı faaliyette, fiiliyatta tutar. Bu iki farklı çatışma (tekrar edelim, Spinoza’da doğadaki her varlık için geçerli olan şey, conatus, insan için de geçerlidir, insan doğanın bir parçasıdır; Hobbes’ta ise özü gereği bencil bir varlık olan insanın conatus’u vardır); iki temel politik hattın kaynağı olarak görülebilir. Hobbesçu mutlakiyetçiliğin temeli insanın tutkularını dizginleyen, onun bencil doğasının yaratacağı yıkıcılığı önlemeye çalışan bir sözleşme yoluyla hakların Leviathan’a devridir. “Bir insan topluluğu, kendi arasında ahit yaparak, hepsinin birden kişiliğini temsil etmek, yani onların temsilcisi olmak hakkının hangi kişiye veya heyete verileceği konusunda çoğunlukla anlaştığı vakit, bir devlet kurulmuştur denir” (Hobbes, 2008: 131). Bu kuruluşun zemini/ontolojisi ise insana duyulan muazzam bir güvensizliktir ve korkunun hâkimiyeti temasıdır. Hobbes bunu “Devletin amacı, bireysel güvenliktir” diye ifade eder (Hobbes, 127). Güvenlik konusuna ileride değineceğimizi not ederek, Hobbesçu sözleşmenin ne anlama geldiğini (aynı kavramları kullanmalarına rağmen Spinoza’dan farkını) anlamaya çalışalım. Negri, Spinoza çalışmalarında çığır açmış Yaban Kuraldışılık: Spinoza Metafiziğinin ve Siyasetinin Gücü adlı eserinde şunları kaydetmektedir: “Burjuva ideolojisinin önemli ve kurucu öğesi hatırlanmalı: Hobbes. Kapitalist temellükün doğrudan politik biçimi, İngiliz felsefesi geleneğinde, kendini tam da sözleşmeci gelenek içinde ifade eder” (Negri, 2005: 147). Negri’yle birlikte zorlu bir ayrıma girmek zorundayız. 17. Yüzyıl düşüncesi, hem modern anlamda devletin hem de yeni bir toplumsal formasyonun/toplum biçiminin ortaya çıkışını net bir biçimde gözler önüne serer. Bugün, bizlerin devlet fetişizmi ya da devletin özerkliği olarak tartıştığımız olgunun ilk görünümü mutlakiyetçiliktir. Negri’ye göre Spinoza metafiziğinin ve ona bağlı olan siyasetinin gücü bunu reddetmesinden gelir.

“Üretim ilişkileri tarihi, on yedinci yüzyılın çözümlenişine zorunlu olarak ayrıcalık tanımalıdır, çünkü bu yüzyılda kapitalizmin kökenlerine eşlik eden ideolojik alternatifler saf biçimleri içerisinde verilidir. Bildiğimiz gibi zafer, daha sonra ‘burjuva’ diye adlandırılacak olan tarafın olacaktır. Kapitalist gelişim, sınıf mücadelesinin ilk isyanıyla karşılaştığında, kendini devlet üzerinden dolayımlamak zorundadır. Aslında önceki yönetici sınıflarla dolayıma girer ve onlara yeni, rasyonel ve geometrik bir komuta biçimini kabul ettirir: Mutlakiyetçilik. Yükselen burjuvazi, tamamlayıcı ve temel bir operasyonu gerçekleştirip devlete ilişkin bir eklemlenme tanımlayarak, dolayımın koşullarını dinamikleştirir. Bağımsızlık, özerklik ya da kapitalist gelişim ve bir sınıf olarak burjuvazinin göreli ayrılık alanı olarak, burjuva toplumunu yaratır. Bütünsel bir soyutlama, toplumun devletten ayrılışı, sadece tek bir hedef için olumlanır: burjuva gelişiminin dinamiğini belirlemek. Burjuvazinin özü her zaman devletten ayrı olacaktır, devlet üzerinde bütünsel bir hegemonya kurduğu zaman bile- böylelikle kendini etkili bir biçimde devlete karşı konumlandırabileceği için değil (temeli tamamen kurgu olan bu sorunu gerçekçi bir biçimde ortaya koymanın bir anlamı var mı?), kendini üretici güçlerin etkili dolayımının dışında hiçbir şeyle özdeşleştiremeyeceği için” (Negri, 2005: 247).

Bu uzun alıntı Spinoza’nın etkisini göstermemiz açısından gerekliydi. Negri’nin kendi politik ufkunu (operaismo) da içeren bu yorumun bizim için önemi nedir? Spinozacı anlamıyla conatus, bir toplumsal sözleşme esnasında egemene tamamıyla devredilemez bir niteliktedir; çünkü conatus, en başından itibaren duygular-tutkular dinamiğiyle kodlanmıştır ki, bu insanın bir gücü (potestas) olarak kabul edilir (duygunun eylem gücünü arttırdığını ya da azalttığını hatırlayınız). Spinoza, duygunun bütün belirsizliğine, tekinsizliğine rağmen kurucu gücünü görebilmiştir. Fakat Hobbes’un durumunda ise duygu-tutku tamamen bencillikle, kötülüğün kaynağı olarak kodlanır ve kökünden kesilip atılır; tüm haklar mutlak(iyetçi) bir egemene devredilerek. Ulus Baker bu durumu şöyle betimlemektedir Kullanışlı Bir Felsefe Spinozacılık yazısında: “Spinoza felsefesi ‘tutkuların’ yerine ‘akıl’ vaazeden bir felsefe değildir. İnsanların ‘aklın buyruğuna göre davranacakları’ umudunu Ethica‘da formüle eder etmez ardında bırakır. Yine de bizi ‘olabilirliklerin’, ‘gizil güçlerin’ alanına mahkûm etmeden yapar bunu. Ne eksik ne de fazla, Spinoza felsefesi tam tamına ‘pratik’ nitelikli bir felsefedir”.

Spinoza’nın kendisi bir mektubunda Hobbes ile arasındaki ayrımı şöyle ifade eder: “Politika teorisine ilişkin olarak Hobbes’la aramdaki fark şudur; ben doğal hakkı daima bütüncül bir biçimde muhafaza ediyorum, bir devletteki egemen iktidarın, kendi uyrukları üzerindeki hakkının, bu uyruklar üzerinde sahip olduğu güçten daha fazla olmadığını savunuyorum. Doğa durumunda bu hep böyledir” (Spinoza, M50’den akt: Negri, 2011: 34). Böylece devletin sınırları çizilmiş olmaktadır ki, bu sınır aslında devleti oluşturan kaynaktır da: devlet, toplumsal bir örgütlenmeden fazla bir şey değildir. Ayrıca buradaki temel itiraz, toplumsaldan veya devletten önce insanın başka bir varlık, insan olmayan bir varlık, devletle birlikte ve ancak onun sayesinde insan olan bir varlık olarak tanımlanmasına ve böylece insanları boyunduruk altına alacak bir perspektife yönelmiştir. Başkaca ifade edersek; insanlar ancak karşılıklı yardımlaşma yoluyla gereksinimlerini karşılayabildikleri oranda ortak bir toplum oluşturabilecekler, bu sonuncusunu gerçekleştirdikleri oranda da, conatus ilkesini sürdürebilecekler ve özgürleşebileceklerdir. Böylece bir Civitas kurulduğunda, insanın doğasında bir değişim olmaz; bilakis insan doğasının muktedir olduğu şeylerin, insanın kendi varlığını korumak için yapabileceklerinin menzili artmış olur. Bu yüzden de Spinoza’nın politik kuramı toplumcul bir siyasi kuruluşu vazeder. Burada siyasal olan ile toplumsal olan arasında bir düzlem farklılığı yoktur. İnsan, karşılıklı yardımlaşma yoluyla, dünya içi üretici güçleri harekete geçirir. Arzuları yoluyla dünyayı kendine mal eder. İnsani doğada anlaşma, ortak ihtiyaçlar temelinde dünyanın kuruluşudur. Bunu engelleyen her kurum ve her durum Spinoza için kabul edilemez. Buradaki mal etme-temellük meselesi insanın üretici güçlerini harekete geçirecek bir biçimde toplumsal örgütlenmesidir (Negri, 2005: 232-242). Spinoza’dan devletle ilgili bir pasaj aktaralım:

“Onun nihai amacı hükmetmek, insanlara korku salarak onları avucunun içinde tutmak ve bir başkasının hakkına tabi kılmak değildir. Tersine, devletin nihai amacı, elden geldiğince güvenlik altında yaşayabilmesi için, her insanı korkudan kurtarmaktır. Bir başka deyişle, devlet, onun varolma ve hem kendisine hem de başkasına zarar vermeden davranma tabii hakkını mümkün olan en iyi biçimde korur. Hayır diyorum: Devletin amacı insanları akıllı varlıklardan hayvanlara ya da otomatlara dönüştürmek değildir. Tersine bu amaç, zihinsel ve bedensel işlevlerini güvenlik içinde yerine getirmelerinden ibarettir. Bu amaç, insanların, kinle, öfkeyle, hilekârca rekabete girmeden ve kötü niyetli bir çatışmaya sürüklenmeden, özgür aklı kullanmalarından başka bir şey değildir. Demek ki devletin gerçek amacı özgürlüktür” (Spinoza, 2009: 285).

Bu perspektifin dolaysız sonucu olarak, sadece devletin değil aynı zamanda modern iktidar ve bilim ilişkisinin de eleştirisi söz konusudur. Çünkü, sürekli değindiğimiz gibi, “Yine de aklımızın yasaları ve belirli buyrukları uyarınca yaşamak insanlar için çok daha yararlıdır […] her insan iki iyi şeyden daha iyi olduğuna karar verdiği şeyi ve iki kötü şeyden kendisine daha az kötü gözükeni seçer” (Spinoza, 2007: XI). Bütün bu yargıların ontolojik kaynağı conatus kavramında vurgulanmaktadır. İnsan topluluklarının ya da toplumlarının düzeninde her bireyin conatus’u artmıyor, azalıyor ise bu düzen kendi yasallığına uygun değildir demektir. Örneğin sömürü (kapitalist üretim biçiminin kendine özgü tarzıyla) ve buna dayalı bir toplum ve devlet biçimleri temelden reddedilmektedir. Bu, Spinoza’yı Marx’la ilişkilendirecek bir temadır:

“Özgür bir toplumun ortak ve eşit emekle kurulabileceği, örgütlenebileceği ve korunabileceği yönündeki kesin iddianın eşlik ettiği varoluşun maddiliği ve hakkı, toplumun oluşumunu onun hiyerarşi belirleniminden, meşruluğun inşasını normatif aşkınlıktan ayırmaya asla muvaffak olamamış batıdaki hegemonik politik düşünce geleneği açısından daimi bir skandaldır… Spinoza’da oldukça kıymet verdiğimiz bu işe yarar materyalizmi ancak Machiavelli ve Marx’ta tekrar keşfedebiliriz. Spinoza’yla beraber bu isimler, politika düşüncesinde modern çağın ve günümüzün bildiği yegâne özgürlük akımını kurarlar” (Negri, 2011: 34).

Bu nedenle Spinoza’nın güncelliğinden söz edebiliriz. Sürekli olarak ontolojik açıdan devletin ve insanların aralarında oluşturduğu tüm kurumların neye işaret ettiğini vurgulamak suretiyle Tanrı’nın egemenliğinin de devletin ya da metalar düzeninin egemenliğinin de eleştirilmesi söz konusudur. Çünkü iştah çatışmalarının kurucu bir projeye aktarılması, iştahlar ortaklığının, yani conatus ortaklığının kurulmasıdır siyasi kuruluş. Spinoza’da “insanlık koşulundan siyasal kuruluşa” geçişin, tekil özgürlükleri güvence altına alarak kolektif bir özgürlük uzamı inşa etmekten başka bir varoluş nedeni yoktur. Ancak bu koşulla insan kendi varlığını en iyi biçimde sürdürebilir, conatus ilkesini gerçekleştirebilir. Ancak bu şekilde özgürleşme mutlak olarak sağlanabilir:

“Eğer aynı doğaya sahip iki birey birleşirse, her biri tek başına olduğundakinden iki kat daha güçlü bir birey oluşturmuş olurlar. İnsan için, insandan daha yararlı bir şey yoktur. Diyorum ki insanlar, kendi varlıklarını korumak için, herkesin sanki tek bir zihin ve tek bir bedencesine, zihinlerini ve bedenlerini birleştirdikleri bir tarzda her şeyde uyuşmasından ve herkesin aynı zamanda, muktedir olduğu oranda, kendi varlığını korumak için çabalamasından ve herkesin aynı zamanda ortak yararı aramasından daha yüksek bir şey isteyemezler” (Spinoza, 2009: 213).

Dolayısıyla Spinoza’da bireysel düzlemden politik düzleme geçiş, kendiliğinden, dışarıdan hiçbir zorlama ve doğa değişimi olmaksızın gerçekleşir. Spinozacı siyasal düzlemde söz konusu olan mekanik veya organikçi bir modelden ziyade, çoğul güçlerin yeğinliğini arttırma hareketini izleyen içkin bir siyaset kuramıdır. Politik beden, tanımı itibarıyla, insan doğasıyla uyumludur. Ortak duyguların yaratıldığı ölçüde de, siyasetin amacı özgürleşmedir. Bu anlamıyla siyasi kuruluş, asla bir kişinin ellerine bırakılamaz. Politik kuruluş söz konusu olduğunda, kurucu olan, bireyin erdemi/gücü değil, bu kuruluşa katılan bütün güçlerin ortak erdemidir. Spinoza’da siyasi kuruluş, daha baştan bu kuruluşa katılan bütün güçlerin, yani çokluğun gücünde ifadesini bulan kolektif kurucu eylem tarafından gerçekleştirilir.

Demokrasi ve Hukuka Karşı Haklar

“Locke, bireyin tabii hayattan getirdiği tabii hakları, sivil hayatta da koruduğu ilkesine dayanarak, Hobbes’un mutlakiyetçi söyleminden kurtulabilmişti. Spinoza da, tabiattan bir şeyleri koruyarak –tabii hali koruyarak– mutlakiyetçi yaklaşımdan uzaklaşacaktır. Ancak Spinoza, Locke olmadığı gibi, bu kez korunanlar da, geleneksel anlamda tabii haklar değil, insanı insan yapan somut kaygılar ve çıkarlardır…” (Akal, 2004: 202).

Aslında bu da Spinoza’nın ontolojisinin tezahürüdür denebilir. Spinoza için insan yüce bir varlık değildir. Bu nedenle sosyal düzene ihtiyaç duyar. Böylelikle bir sosyal düzen olması açısından, toplum ile insan doğasının en uygun hali demokrasidir; zira demokrasi kuruculuğu ve işlevselliği bakımından insanın hem tutkularını tanır hem de güvenliği sağlayabilir. Spinoza için anakurum-devlet-toplum karşısında bireyin korkusunu yenmesi, güven içinde yaşaması; ancak bu anakurumun kurucu ilkelerinin (Spinozacı bir sözleşmenin) hakimiyet değil, özgürlük (eyleme ve varolma tabii gücünün elinde tutulduğu bir bedensel/ düşünsel özerkliğin özgürlüğü) olduğunun bilinmesiyle mümkündür. Hâlbuki Hobbes’ta güvenlik adına Leviathan’ın mutlakiyetçi hâkimiyetini görüyoruz. Conatus bu noktada da politik olarak kendini gösterir: her insanın yaşayakalması için kendine yararlı olanı araması, varolma çabası…Bu “Her türlü aşkın amaçtan arınmış biçimde, yalnızca kendi varlığını sürdürmek gibi dünyevi bir hedef”tir (Akal, 2004: 203).

“Tabii hukukçular da pozitivistler de hukuk ve hakların kaynağında bir yaratıcı” aramakta ortaklaşırlar (Akal, 220). İlkindekiler Tabiat veya Tanrı’yı, ikinciler ise birey ya da devleti bir yaratıcı olarak görürler. Oysa Spinoza’da bir kaynak arayışı, öznenin yok edilmiş olmasıyla yıkılmış olur. Zira kaynak arayanlar, aynı zamanda aşkınlaştırıcı olanlardır da. İnsan haklarının (hak kuramlarının) kaynağı sorunu, bu tarz yöntemlerle çözülemediği için hak kavramını kendiyle açıklama, yani somut- maddi tekil varlıkların yaşama isteği, varolma çabası olarak okumak gerekir (Spinozacı bir okuma gerekir). “Soyut insan yoktur, herkes için herkes tarafından inşa edilmiş bir insanlık (Toplum ya da tabiatla özdeşleşmiş) vardır…”(Akal, 221). Tüm bu ibareler olası ve doygun bir Marx – Spinoza ilişkilenmesinin dayanaklarıdır. Dahası da var:

“…belirlenimlerimizin tabiatten ve sosyallikten kaynaklandığı düşünülürse, artık özgürlük diye bir şey yoktur […] Spinoza’da özgürlükten söz edilecekse, bu, ancak –eksiksiz eylem olarak– her insanın kişisel ve özerk eylemi olabilecektir. […] Spinoza’da […] Hak güçtür, daha doğrusu her bedenin varolma ısrarıyla (Conatus) belirlenmiş gücüdür” (Akal, 221).

İşte bu nokta, acaba yeni bir hak anlayışına imkân verir mi? Bu ifadelerdeki praksis vurgusunu nasıl işletebiliriz? Zira Spinoza’nın meseleyi ele alma tarzı merkezsiz bir bütünlük anlayışı çerçevesinde görülüyor. Ethica III’ten hareketle Akal şunları ifade ediyor: “a) insanın varolma ısrarı- direncinin sınırlılığı ve dış nedenlerin gücüyle sonsuzca aşıldığı, b) bir şeyin yalnızca bir dış nedenle yapılabileceği, c) bir şeyin, varlığını ortadan kaldırabilecek her şeye karşı olduğu…” (Akal, 223). Bu ifadeler, Spinozist bir perspektifin ne denli materyalist olduğunu göstermektedir. Spinoza’da haklar varlıklarıyla değil de yokluğu üzerine inşa edilir. Yani kimse başkasının bedensel/ düşünsel özerkliliğine veya hakkına sahip olamaz, kimse kimseye ders veremez. Bu da aslında Spinozacı Bütün/ parça ve evren anlayışının bir ürünüdür, ontolojisinin ürünüdür. Hak = güç ise, ve kimse gücünü devredemeyeceğine göre ancak güçler birliği yapılabilir. Spinoza’nın Hak eşittir güç denkleminde şu belirir: Eğer insanları güç ile (yani hakla) belirliyorsak, insanlar, güçten / haktan vazgeçemezler, böylece de sözleşme bunlarla birlikte bir toplanma olur. Buradan da bir ödevler yokluğu çıkar, bu insanın kuruma ve diğer insanlara karşı ödevi yoktur. “Locke, daha sivil toplumun kuruluşunda, sözleşme sırasında bireylerin vazgeçilmez haklarını ellerinde tuttuklarını söyleyecektir. Oysa, Spinoza, sözleşmeyle ‘hakların genel olarak verilmiş sayılamayacağını’ söyleyerek, bambaşka bir yol izleyecektir” (Akal, 223). Halk= güç denklemi ve bu son nokta, açık bir Kant karşıtlığıdır. Zira temel sorun kurallara bağlı kalarak nasıl özerk olunacağıdır. Ödeve karşı Özerklik ya da Tekil varlığın yasası…

“Spinoza’da Yasa’yı yasa yapan, onun özellikle de tabii-zorunlu olmayan, kurmaca yanıdır: yasa insani bir buyruk olmalıdır […] Yasa’yı salt Dünyevi Emir’le özdeşleştirir. Öyleyse, artık tabii yasa da yasa olmaktan çıkmaktadır” (Akal, 228- 229).

 

Özetlersek;

1)Tabii yasa insani yasa ayrımı yapılır.

2)Buna bağlı olarak, Yasa yalnızca insani olabilir.

3)Tabii düzlemde yasadan söz edilemez. Düşünülebilecek en pervasız önerme, hukuku yasa başlığı altında düşünmektir.

4)Hukuk insani yasadan başka bir şey değildir.

5)Spinoza tam bu noktada hakları tabii çerçevenin içine çeker ve hakları hukuka ve modern devlete bağlamaz. Kısır döngüyü kırarak, Hak ile Conatus’u özdeşleştirir.

Rahatlıkla anlaşılacağı gibi, ilk dört madde iradi, pozitivist bir hak- hukuk- yasa- devlet anlayışıdır. Fakat 5. madde ile Spinoza birden başka bir hatta geçer… Yani, Spinoza’nın tanımıyla haklar, yine onun tanımıyla hukuka bağlı değildir. Çünkü hukuk sosyalin sınırlarını çizerken; hak tekil varlığın bedensel/ düşünsel özerkliğinin alanıdır. Fakat Suarez- Hobbes- Locke’tan farklı olarak haklar hukuki alana devredilemez niteliktedir. Akal’ın ifadeleriyle;

“Bu, başını bedensel/düşünsel özerkliğin çektiği ve pozitif yasalar çerçevesinden ayrılmış bir haklar yelpazesinin yasalarla düzenlenemeyeceğine ilişkin önermedir. Haklar içkinlikle ve kendiliğinden vardır ve onlara dokunulamaz […] fakat […] Haklar tabii alanda Hukuk’a karşı korunurken, insani yasalar ya da Hukuk, sosyal alanda, Tabiat’ın kuralsızlığına, insanın tutkularını-gücünü/ hakkını- aşırılaştırmasına karşı korunması sağlanacaktır” (Akal, 230- 231).

Böylece Spinoza düşüncesinin modernliğin ilk zamanlarında kuvvetli bir biçimde politikayı liberalizmin egemenlik çağında liberal olmayan bir biçimde kurduğunu söyleyebiliriz. Bu iddia neo-liberalizm tespitlerinin yapıldığı bir dönemde Spinoza’nın güncelliğini vurgulamaktadır. Nasıl ki, kurucu momentinde güvenlik kavramını özgürlüklerin önüne çıkarmışsa (liberal düşünce) bugün de aynısını yapmaktadır (neo-liberal).

Neo-Liberalizm’de “Neo” Nedir?

Bu bölümde neo-liberal politikaların bazılarından hareketle sorunun biçimsel olarak değiştiğini fakat yine aynı temel önermeler düzeyinde devam ettiğini göstermeye çalışacağız. Zeynep Gambetti, yukarıda betimlemeye çalıştığımız liberal siyaset biçimini özetler ve bir sonuca bağlar: “Siyaset biliminin ekseri olarak kurumlar, hukuk sistemi, siyasal temsil sorunu ve seçimler üzerinde odaklanması bu düşünsel sürecin sonucudur… Kamusal ile özelin birbirinden ayrıştırılabileceği düşüncesi sonucunda liberalizm, siyaseti devlet yönetimine (administration) ve hükümet etmeye (goverment) indirger” (Gambetti: 2009: 150). Devamla Gambetti, Hobbes’un Leviathan metaforu ciddiye alınmadan neo-liberalizm ile şiddetin ilişkilenmesinin görülemeyeceğini ileri sürer. Çünkü korkunun egemen ve kurucu bir paradigma olarak toplumsalın temelinde yer alması, insanların birbirlerini sürekli tehdit unsuru olarak görmesi ve ölüm temasının sürekli işletilmesi; bu güvenliksiz ortam tüm hakimiyetin cezalandırıcı bir hükümdara devrini meşrulaştırmaktadır. Güvensizliğin vurgulanması, bugün için yeni bir politik-toplumsal dönemde (Foucault buna Govermentality diyecektir, bkz: Dean, 2001: 149-176) tekrardan gündeme gelmektedir; sokakların kameralarla donatılması ceza ve disiplin teknikleri açısından inceleneceği ve toplumun bir hapishane olarak düşünülebileceği gibi, Spinozacı conatus kavramı çerçevesinde de düşünülebilir. Yine neo-liberalizm üzerine yazılmış bir başka makalede Alev Özkazanç, Foucaultcu bio-iktidar mefhumunun Negri ve Hardt’ın İmparatorluk’unda nasıl işlediğini göstermekte ve neo-liberal şiddetin boyutlarını tartışmaktadır: “…toplumsal mücadelelerin arkasındaki arzulara, karşılanmayan beklentilere işaret etmek gerekiyor. Hardt ve Negri’nin bize hatırlattığı üzere modern iktidar ve geçirdiği dönüşümler, asla kabına sığmayan, sürekli şekil değiştiren insani arzulara verilmiş bir tepki olarak ikincil ve bağımlı bir statüye sahiptir” (Özkazanç, 23,). Özkazanç, Hardt ve Negri’nin bio-politikaya katkılarını radikal bir ontolojiden hareket etmiş olmalarında görmektedir: “toplumsal varlığın üretimi sorununu merkeze alan ve insanın yaratıcı güçlerinin arzularına dayanan bir radikal ontoloji”yi Negri’nin Spinoza’dan aldığını söylemek, sanırım fazla ileriye gitmiş olmak değildir (Özkazanç, 26). Gambetti’nin yazısında Hobbesyan düşüncenin neo-liberalizm olarak varlığını sürdürdüğünü, Özkazanç’ın yazısında bio-politika bağlamında insanların conatus’larındaki azalışın yeni bir boyutunun neo-liberal politikalara mündemiç olduğunu görmek mümkündür. Bu ise, bizleri Spinozacı bir ontoloji-politikaya götürmektedir.

Bu hususta ele alacağımız bir diğer makale Evren Balta Paker’in, güvensizliğin bir söylem olarak nasıl bir toplumsal paranoyaya yol açtığı ve öte yandan nasıl da koca bir güvenlik sektörünü oluşturduğuna dair çalışmasıdır. Artık güven-sizlik sorunu bir eylemin sonucu olarak görülmemektedir ve bu, önleyici bir tedbir olarak düşüncelere kazınmıştır. Önlem mefhumu, insanların güvensizlik içinde yaşadıklarına olan inançtan bağımsız değildir ve bu inanç derinleşerek devam etmektedir. “Her şeye muktedir (omnipotent) ve her daim orada olan (omnipresent) bir tehdit unsuru imgesiyle karşı karşıya kalırız” (Paker, 2009: 207). Bu kurucu mit, Hobbes’la birlikte modern devletin, modern toplumun ya da liberal düşüncenin ya da burjuva toplumunun da kurucu mitidir. İnsanların korkularla yönetildiğini vurgulayan Spinoza düşüncesinde korkudan kaçan bir insanın umutla güvenlik tedbirlerine sarılacağı çok açıktır ki, bu nedenle Spinoza için umut da Keder duyguları listesine dahil edilir. Muktedirler bizlerin korku ile umut arasında salınmamızın koşullarını yaratırlar, bu conatus’un emilmesidir. Başka bir ifadeyle, “kişi kendini güvende hissetmek için bu imkanların tamamına sahip olmak zorunda hisseder, bunlardan birini eksik bırakmak kendini kırılgan hale getirmek olarak algılanır” (Paker, 2009: 208). Kendini kırılgan hale getirmek, duygu “bedenin eyleme gücünün …azalması…”dır ve duygular yönlendirilebilirler. Böylece devasa bir güvenlik endüstrisi inşa edilebilir, devasa bir devlet (Leviathan) inşa edilmiş olduğu gibi. Kendini güvende hissetmenin insani bir durum olması (Paker, 2009: 222) ile güvenlik söylemi yoluyla bir toplum inşa etmek arasındaki bu ince yarıkta Spinoza’nın ontolojik politikasının yeşerdiğini düşünmekteyiz. Bunu göstermiş olmayı umut ediyoruz.

Duygunun, insan varlığındaki merkeziliği ve sosyal yaşamı incelemede gözetilen bir durum olarak kalmış olması Jasper’da önemle belirtilmiştir. Ancak Jasper’ın konuyu ele alma biçimi ile Spinoza’nın duygu tanımı arasında ciddi bir ayrım olduğunu, Spinoza’nın duyguyu kurucu bir öğe olarak da düşündüğünü göstermeye çalıştık. Buradan hareketle insanı olduğu gibi değil de nasıl olması isteniyorsa öyle tasarlamaya çalışan bir düşüncenin (liberal) bir duygu olarak güvenden hareketle nasıl bir devlet-toplum inşasına giriştiğini ve Spinozacı bir politik düşünce için bunun kabul edilemez olduğunu vurguladık. Söz konusu vurgu ile devletin, arzuların yaratıcı üretkenliğine ve üretici güçlerin akışına ket vurulmasıyla inşa edilmiş bir yapı olarak ortaya çıktığını belirtmeye çalıştık. Son olarak da bu devlet biçiminin günümüzde de yaşamaya devam ettiğine değindik ve Spinoza’nın başka bir devlet ve toplum tasavvuru için ontolojik-politik vazgeçilmezliğini savunduk.

 

 

Kaynakça

Akal, C., B. (2004), Varolma Direnci ve Özerklik, Ankara: Dost Yayınları.

Dean, M. (2001), Govermantality, London: Sage Publications.

Deleuze, G. (200), Spinoza Üzerine Onbir Ders (Çev. Ulus Baker), Ankara: Öteki Yayıncılık

Goodwin, J. ve James, J., M., Emotions and Social Movements,

Hobbes, T. (2008), Leviathan (Çev. Semih Lim), İstanbul: YKY.

Gambetti, Z. (2009), İktidarın Dönüşen Çehresi: Neoliberalizm, Şiddet ve Kurumsal Siyasetin Tasfiyesi, İ. Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, sayı: 40.

Jasper, J., M., (2005), Culture, Knowledge, Politics, Janoski, Der:T., Alfrod, R., R., Alexander, M., H., Mildred, A., S., The Handbook of Sociology içinde, Cambridge University Press.

——— (2006), Emotions and the Microfoundations of Politics: Rethinking Ends and Means, Der: Clarke, S., Paul, H., ve Thompson, S., Emotions, Politics and Society içinde, Bristol: University of the West England.

Jessop, B. (2008), Devlet Teorisi: Kapitalist Devleti Yerine Oturtmak (çev: Ahmet Özcan), Ankara: Epos Yayınları.

Mann, M. (1984), “The Autonomous Power of the State its Origins, Mechanisms, and Results”, European Journal of Sociology, no: 25, ss. 185-213.

Negri, A. (2005), Yaban Kuraldışılık (Çev. Eylem Canaslan), İstanbul: Otonom Yayıncılık.

Negri, A. (2011), Aykırı Spinoza (Çev. Nurfer Çelebioğlu ve Eylem Canaslan), İstanbul: Otonom Yayıncılık.

Özkazanç, A. (2007), Biyo-politik Çağda Suç ve Cezalandırma, Toplum ve Bilim, sayı: 108.

Paker, E., B. (2009), Güvenlik Endüstrisi ve Güven(siz)liğin İnşası: Bir Toplumsal Paranoya Yaratmak, Toplum ve Bilim, sayı: 115.

Skocpol, T. (2004), Devletler ve Toplumsal Devrimler, (çev. Erdem Türközü), Ankara: İmge Kitabevi.

Spinoza, B. (2007), Politik İnceleme (Çev. Murat Erşen), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.

Spinoza, B. (2009), Etika (Çev. Hilmi Ziya Ülken), , Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.

 

Yazarın Diğer Yazıları

Aynı kategoriden yazılar